ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانیثابِتِ بْنِ مُحَمَّدِ جُرْجانی، ابوالفتوح (۳۵۰- مق ۴۳۱ق/ ۹۶۱-۱۰۴۰م)، نحوی و ادیب است. ۱ - محل زندگیمنابع آگاهی چندانی از زندگی او به دست نداده‌اند. براساس نسبت جرجانی او می‌توان گفت خود وی یا نیاکانش در گرگان زندگی می‌کرده‌اند. ابن خطیب او را استرابادی نیز خوانده است [۱]
محمد بن خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۴۵۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
و پاره‌ای از منابع نسبت عَدَوی بدو داده‌اند. [۲]
احمد ضبی، بغیة الملتمس، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م.
[۳]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۲۹۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۴]
خلف بن بشکوال، الصلة، ج۱، ص۱۲۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
۲ - سفر به اندلسگزارش ابن خطیب نشان می‌دهد وی در ۳۷۸ق/۹۸۸م یعنی پیش از آن‌که به اندلس برود، در بغداد بوده، و علم می‌آموخته است. [۵]
محمد بن خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۴۵۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
ثابت در ۴۰۶ق/۱۰۱۵م تقریباً هم زمان با پایان خلافت امویان در اندلس و آغاز حکومت ملوک‌الطوایف، وارد این سرزمین شد و در غرناطه سکنا گزید. [۶]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ص ۱۲۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۲.۱ - اولین ملاقاتنخستین امیری که وی در اندلس ملاقات کرد و مورد توجه او نیز واقع شد، مجاهد بن یوسف عامری، ابوالجیش الموفق (حک ۴۰۸-۴۳۲ق) است. ثابت در حمله مجاهد عامری به جزیره ساردنی همراه او بود. [۷]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ج۱، ص۱۸۴، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۸]
علی بن بسام شنترینی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج ۴ (۱)، ص۹۷، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
[۱۰]
شکیب ارسلان، الحلل السندسیة، ج۳، ص۲۹۹، بیروت، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
۲.۲ - توطئهوی در غرناطه به سپاهیان بربر پیوست. در آن‌جا یِدیربن حَبّاسه، پسر عموی بادیس بن حَبّوس المظفر الناصر (حک ۴۳۰-۴۶۶ق)، امیر وقت غرناطه را با این پیشگویی که ۳۰ سال پادشاه غرناطه خواهد شد، به تصاحب امارت تشویق ، و به همراه او بر ضد بادیس توطئه کرد. ۲.۳ - قتلپس از آگاهی بادیس از این توطئه، ثابت ناگزیر به سوی اشبیلیه گریخت و در این میان بادیس فرمان دستگیری خانواده او را صادر کرد. ثابت با شنیدن این خبر و به امید عفو نزد او رفت و از وی بخشش خواست، اما سودی نبخشید و سرانجام در مجلسی در غرناطه به قتل رسید. [۱۱]
خلف بن بشکوال، الصلة، ج۱، ص۱۲۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۱۲]
سیوطی، بغیةالوعاة، ج۱، ص۴۸۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۱۳]
محمد بن خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۴۵۵-۴۵۸، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۱۴]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ص ۱۲۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۳ - فضایلگفتهاند که ثابت در حفظ واژه‌های بیابانی نایاب ( غریب ) و شعر جاهلی و اسلامی توانا بود و با دانشهایی چون فلسفه ، منطق و نجوم آشنایی داشت؛ افزون بر این او را مردی سوارکار و جنگاور وصف کرده‌اند. [۱۵]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۲۹۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۶]
محمد بن خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۴۵۴-۴۵۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۱۷]
علی بن بسام شنترینی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج ۴ (۱)، ص۹۶، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
[۱۸]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ص ۱۲۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۴ - روایتگروی روایتگر ادبیات و لغت بوده، و در بغداد از کسانی چون ابواحمد عبدالسلام بصری و ابن‌جنّی و علی بن عیسی رَبَعی روایت کرده است؛ [۱۹]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۶۹، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۲۱]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۲۹۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
برخی نیز در غرناطه حماسه ابوتمام را نزد او خوانده‌اند. [۲۲]
خلف بن بشکوال، الصلة، ج۱، ص۱۲۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۲۳]
محمد بن خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۴۵۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
۵ - اثرتنها اثر یاد شده از ثابت شرح الجمل زجاجی (د ۳۳۷ق) است که در اندلس آن را بر طالبان علم املا کرده است. نسخه خطی این اثر در کتابخانه اسکوریال (شم ۲۸۹) نگهداری می‌شود. [۲۴]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ج۱، ص۱۸۴، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۲۵]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶۰۴.
۶ - فهرست منابع(۱) علی بن بسام شنترینی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م. (۲) خلف بن بشکوال، الصلة، قاهره، ۱۹۶۶م. (۳) محمد بن خطیب، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۴) حاجی خلیفه، کشف. (۵) محمد حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره، ۱۹۶۶م. (۶) سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۷) شکیب ارسلان، الحلل السندسیة، بیروت، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م. (۸) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۹) احمد ضبی، بغیة الملتمس، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م. (۱۰) محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۱) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۲) یاقوت، ادبا. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثابت بن محمد جرجانی»، ج۱۷، ص۶۲۶۷. |